عقيده يا هواي نفس؟

در مقالهدرد دلي با دوست داران سنتمن از افرادي ياد کردم که احاديث صحيح يا همان سنت رسول الله صلي الله و عليه و آلهوسلم به آنها جهت مي دهد، بر خلاف کساني که ابا افکار و انديشه هاي خود که برگرفتهاز هواي نفسشان مي باشد، مي خواهند که به سنت و شريعت اسلامي جهت دهند و آنرا تفسيرکنند. اما شايد در اينجا سؤالي پيش بيايد که چگونه تو به افکار و عقايدي که معمولابا استفاده از عقل و منطق و با استناد از متون دين استنباط شده اند نام هواي نفس رااطلاق کرده اي ؟

در ابتدا لازم مي بينيم براي جواب به اين سؤال و ارتباط بينافکار و عقايد اشتباه و منحرف با هواي نفس ، مقدمه اي را بيان کنم:

افکار ،عقايد و نگرشهايي که انسانها درطول زندگي آنرا کسب مي کنند و به عنوان مرجع درمواجهه با حوادث و فراز و نشيبهاي زندگي از آن استفاده مي کنند را اگر به صورت کليمورد بررسي قرار دهيم اولا: برگرفته از افکار اطرافيان و دوما: تجربياتي است که شخصآنرا در طول زندگي از محيط به دست مي آورد و معمولا نقش اين تجربيات بسيار مهمتر ازافکاري است که انسان از اطرافيان خود گرفته ، زيرا او درستي و نادرستي اين افکار رانيز با تجربيات خود مي سنجد.

حال اگر بخواهيم بحث تجربه را باز تر کنيم، ميبينيم که تجربه انسان رابطه تنگاتنگي با علايق و استعدادهاي او دارد و اگرچه اينرابطه صد در صد نيست اما درصد بزرگي از آنرا در برمي گيرد. به عنوان مثال شخصي کهبه کسب و کار و تجارت علاقه دارد ، قسمت بزرگي از تجربيات او در اين زمينه مي باشدو برعکس کسي که به علم يا سياست علاقه مند است معظم تجربياتش در زمينه علم يا سياسترقم مي خورد. پس نتيجه ميگيريم که تمايلات نفساني اشخاص در کسب تجارب و استفاده ازتجارب به عنوان نتيجه گيريهاي شخص و افکار و عقايد او نقش بسزايي دارد. و از اينبحث يک نتيجه گيري ديگري هم مي توان کرد و آن اينکههر چه تمايلات شخص سالمتر وکنترل شده تر باشد نتايجي که به دست مي آورد بهتر و صحيح تر ميباشد.

اما اينجا يک مشکل وجود دارد و آن اينکه معمولا انسانها بر اساستجربيات خود سريعا نتيجه گيري مي کنند و آنرا جزو قطعيات به حساب مي آورند، در حاليکه اگر به علوم تجربي و نتيجه گيريهايي که دانشمندان به آن مي رسند نگاه کنيم ميبينيم که کاملا خلاف چيزي است که اکثر ما به آن دست مي زنيم زيرا دانشمندان بعد ازآزمايشهاي فراوان و محاسبه درصد خطاها و انجام آن در محيطها و شرايط مختلف به نتيجهمي رسند که بازهم ممکن است آزمايشي دقيقتر تجربه آنها را باطل کند.

شما شايداين مثال را شنيده باشيد که دو نفر به مصر رفتند. از يکي از آنها درباره مردمان مصرسوال شد، آن شخص که خود اهل دين و انساني خدا ترس بود گفت: مصريان همگي انسانهايعابد ، عالم و با تقوا هستند.
از ديگري که انسان خوشگذران و عياشي بود ، زمانيکه اين سوال پرسيده شد گفت: مصريها مردماني عياش و خوشگذران و بي قيد و بندهستند.
در واقع نظر هر دو درباره مردم مصر اشتباه بوده ولي چون انسان خدا ترس درمدت زماني که در مصر اقامت داشته با انسانهاي عالم ، با تقوا و عابد در تماس بوده ودر مکانهاي لهو و لعب و فساد پا نگذاشته ، تجربيات او چنين نظري را برايش بوجودآورده. و برعکس آنکه خود انساني عياش و خوشگذران بوده و در نتيجه در اين مدت باهمجنسان خود در ارتباط بوده ، تجربه اش به او اينچنين گفته است.

حال براياينکه بحث خيلي به درازا نکشد من با توفيق الله،بعد از اين مقدمه به تأثير هواينفس يا تمايلات نفساني انسان در بحث دين ، عقيده و همراهي با نصوص دين مي پردازم،زيرا نفوذ هواي نفس در زمينه فکر و عقيده ، بسيار خطرناکتر از ديگر موارد ميباشد و شخص را نادانسته به راه غلط مي کشاند و به همين دليل است که صاحبان هوي ازقول الله و رسولش صلي الله و عليه و آله و سلم مورد نکوهش قرار گرفتهاند.

خداوند متعال مي فرمايد: «ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَالْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» جاثيه 18
(سپس تو را بر شريعت و آيين حقى قرار داديم; از آن پيروى كن و ازهوسهاى كسانى كه آگاهى ندارند پيروى مكن!)
همچنين به اهل کتاب فرمان مي دهدکه مبادا هواي گذشتگان شما را گمراه کند : «قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَاتَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ» مائده 77
بگو: «اى اهل كتاب! در دين خود، غلو (و زياده روى) نكنيد! و غير از حقنگوييد! و از هوسهاى جمعيتى كه پيشتر گمراه شدند و ديگران را گمراه كردند و از راهراست منحرف گشتند، پيروى ننماييد!»
و رسول الله صلي الله و عليه و آله و سلماز اين موضوع احساس ترس و نگراني فرموده و چنين مي فرمايد: « إن مما أخاف عليکممن بعدي ، بطونکم و فروجکم و مضلات الأهواء» رواه أحمد و الطبراني في الصغير والبزار و صححه الألباني
( همانا از آنچه که بعد از خود بر شما مي ترسم ، شکمها وشرمگاهايتان و هواهاي گمراه کننده است).
اگر به اين حديث دقت کنيم خواهيمفهميد که اين تمايلات ، هريک زمينه ساز ديگري هستند. شهوت شکم، شهوت جنسي و در آخرهم گمراهي.

و به همين علت است که شرع اسلام با رهنمودهاي خود راه نفوذهواهاي نفساني و تجربيات حاصل از آن را در عقيده سد نموده تا شخص مسلمان ناخواستهدچار گمراهي و تشتت افکار نشود.
لذا در اسلام وظيفه عقل ، ابتدا درک کليات وپيدا کردن منبع هدايت و رسيدن به آن که همان قرآن و سنت است، مي باشد. يعني انسانبا استفاده از عقل خود به اين نتيجه مي رسد که قرآن کتاب حق و کلام الله سبحانه وتعالي مي باشد و يا اينکه احاديث صحيح قول رسول الله صلي الله و عليه و آله و سلم وشرح دهنده قرآن است. حال بعد از اين ، وظيفه عقل فهم و استفاده از محتويات اينمنابع مي باشد.
وظيفه عقل قضاوت درباره صحيح يا غلط بودن جزئيات اين منابع وقضاوت درباره تطابق آنها با قواعد ساخته خود نيست. زيرا عقل و علم انسان به هراندازه اي که باشد نمي تواند و نبايد در برابر خداوند عليم و حکيم قد علمکند.

اما متأسفانه خيلي ها با توجه نکردن به اين اصل و با استفاده از عقلخود که پرورده و پوشيده از تجربيات و در نتيجه پرورده هواي نفس آنها بوده، در موردمتون قطعي دين نتيجه گيريهاي اشتباه و گمراه کننده اي کرده اند. و از آنجايي که برخلاف تبليغات و بزرگنمايي هاي عقل پرستان ، عقل يک چيز ثابت نبوده و نمي باشد،منطقها و فلسفه ها نيز متفاوت و متناقض شده و حتي در اصولي ترين اصول عقلي و منطقينيز مي بينيم که اين افراد باهم اختلاف پيدا کرده اند. زيرا زماني که از عقل سخن بهميان مي آيد اين سوال مطرح مي شود کهعقل چه کسي؟؟؟

اهل سنت وجماعت همواره با استفاده از رهنمودهاي قرآن و سنت جانب اعتدال را در پيش گرفته، نهعقل را کلا انکار مي کنند و نه از آن بت مي سازند.

خداوند متعال درقرآن مي فرمايد:« وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُوَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْيَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا»
هيچ مرد و زن باايمانى حق ندارد هنگامى كه خدا و پيامبرش امرى را لازم بدانند، اختيارى (در برابرفرمان خدا) داشته باشد; و هر كس نافرمانى خدا و رسولش را كند، به گمراهى آشكارىگرفتار شده است!

در واقع عمل به اين آيه و آيات و احاديث مشابه است کهسبب عدم ورود تجربيات و افکار انسانها در اصل دين و در نتيجه تفرقه و اختلاف ميشود. و چنانچه در گروهها و فرقه هايي که در امت اسلامي بوجود آمده نظر بيافکنيمخواهيم ديد که علت اصلي اين اختلاف همين قضيه يعني عدم تسليم نسبت به قرآن و سنت وداخل کردن افکار و عقايد شخصي در آنها مي باشد

و اگر به تاريخ بر بگرديم وبه اولين گروههاي منشعب مانند خوارج و معتزله نگاه کنيم مي بينيم که قضيه به همينصورت است. زيرا اين عقايد در جو فتنه و بر اثر تجربيات انسانهاي واقع در اين فتنهبوجود آمده است.
در مورد خوارج مثلا، زماني که افرادي در مورد درگيريهاي ايجادشده بين مسلمانان و ارتکاب گناهان کبيره همچون قتل توسط بعضي از آنها دچار مشکل شدهو نتوانسته با عقل خود اين قضايا را هضم کنند به بيراهه کشيده شده و به جاي اينکهبه شرع رجوع کرده و مشکل خود را از طريق آن حل کنند، با عقل خود که مسلما هواي نفسهم درآن بي تأثير نبوده تصميم گرفته و مرتکب گناهان کبيره را کافر دانسته و ازاسلام خارج کرده اند و در ادامه نيز بنيانگذار مکتب معتزله يعني واصل بن عطاء بازهم با تکيه بر عقل خود نظريه اي جديد از خود صادر مي کند که مرتکبان گناه کبيره نهکافرند و نه مسلمان بلکه در جايگاهي بين اين دو قرار دارند و البته اين گفته بدينمعني نيست که آنها با عقل محض تصميم گرفته و چنين گفته اند. بله آنها از قرآن وحديث هم براي خود دليل آورده اند ، ولي مشکل اينجاست که ابتدا با عقل خود به نتيجهمي رسند و بعد آيات و احاديث را بر اساس نتيجه گيري عقلي خود توجيه مي کنند و بههمين دليل عقل خارجي يک چيز و عقل معتزلي چيز ديگري مي گويد. و اين در حاليست کهمسير را بايد کاملا بر عکس طي نمود.
و به قول شاعر شيراز سعدي : آنکس که به قرآنو خبر زو نرهي ...... آنست جوابش ، که جوابش ندهي

امروزه نيز ما در ميانجماعتها و گروههاي اسلامي دچار همين مشکل هستيم . افراد هر جماعت فکر مي کنند کهداراي بهترين عقيده و فکر هستند و بر نظر خود پافشاري مي کنند.زيرا تجربيات يک شخصنتيجه اش قبول يکسري افکار خاص است که تحقق آنرا در جماعت خود مي بيند و جماعت اودر واقع تشکيل شده از افرادي است که تجربيات تقريبا مشابه آنها را دور هم جمع کردهاست. و همين شخص که نسبت به يک جماعت يا گروه تعصب دارد ، فردا به علت کسب تجربياتجديد ممکن است افکارش عوض شده و وارد گروه ديگري شود و پس فردا نيز وارد گروهي ديگرو اصولا نتيجه اين اشتباه بزرگ در مواجه شدن با قرآن و سنت همين است. نتيجه اشافرادي است که در طول زندگي به هزاران رنگ در خواهند آمد.

گروههاي اسلامي درواقع با استناد به يک قرآن و سنت با هم اختلاف مي کنند ، زيرا هريک همانطور که گفتهشد مسير را وارونه طي کرده است.
مثلا افرادي که تمايلات آنها آرامش و صلح رابرگزيده ، با بزرگنمايي اين قسمت از اسلام به آن روي آورده و از بخشهاي ديگر اسلامغافل مانده اند و اگر جايي هم تعارضي ديدند آنرا با هواي نفس و به نفع افکار خودتوجيه و تفسير مي کنند و مجموعه اين افراد به اضافه يک رهبر توانمند يک گروه رابوجود مي آورد که تمام هم و غم و انرژي خود را براي تحقق عقيده خود مبذول داشته وبراي تقرب به خدا از اين طريق تلاش مي کنند.
و کسان ديگري که تمايلات آنها بخشروحاني و رقايق را پسنديده ، تشکيل يک گروه و آنهايي که بخش جهادي را مي پسندندگروهي ديگر را تشکيل مي دهند.و البته اين به اين معني نيست که آرامش و صلح يا زهد وتقوا و يا جهاد از دين نبوده ، بلکه مشکل غلو در دين و پيروي از هوا ميباشد.

منظور من از غلو تنها افراط نيست. افراط و تفريط هر دو به يک اندازهمذموم و ناپسند مي باشند. زشتي بي اهميتي نسبت به قرآن و سنت و بي بند و باري بههمان اندازه است که پديده رهبانيت يا تکفير مورد نکوهش است.

پس ،در آخر اگربخواهيم سر در گم نشده و هر روز از دري وارد و از در ديگر خارج نشويم و ناخواستههواي نفس باعث گمراهيمان نشود راه حلش تسليم در برابر قرآن و سنت به طور کامل ، وعدم رفتار گزينشي در برابر آنها واز همه مهتر درخواست هدايت از الله جلجلالهمي باشد. اگر اتحاد مي خواهيم و اگر سعادت راه همين است.


مناين مطالب را با توفيق خداوند متعال در اينجا به پايان مي رسانم. اگر حق بود ازجانب خداوند بوده و اگر اشتباهي در آن بوده از نفسم و شيطان مي باشد.

پاكو منزه است پروردگار تو از توصيفهايي كه ( مشركان ) مي كنند، پروردگار عزت و قدرت، ودرود بر پيامبران باد، و ستايش الله را سزاست كه پروردگار جهانياناست.