گدایی حلال است یا حرام ؟

خداوند متعال مي فرمايد :

{ وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللّهِ رِزْقُهَا} هود: ٦

{ لِلْفُقَرَاء الَّذِينَ أُحصِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيمَاهُمْ لاَ يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافاً} البقرة: ٢٧٣

{ وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً} الفرقان: ٦٧

( در زمين هيچ جنبنده ای نيست مگر اينکه روزی وی بر خدا است. هود: 6)

و ميفرمايد:( صدقات مخصوص فقرائی است که در راه خدا ناتوان شده و نمی توانند در زمين سفر نمايند و نادان آنان را توانگر می پندارد به علت طمع نکردن، ولی تو آنان را می شناسی از چهرهء شان که از مردم به الحاح سؤال می کنند. بقره: 273 )

در احادیث متبرکه آمده است :

عَنْ حُبْشِيِّ بْنِ جُنَادَةَ السَّلُولِيِّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَهُوَ وَاقِفٌ بِعَرَفَةَ أَتَاهُ أَعْرَابِيٌّ فَأَخَذَ بِطَرَفِ رِدَائِهِ فَسَأَلَهُ إِيَّاهُ فَأَعْطَاهُ وَذَهَبَ حَرُمَتْ الْمَسْأَلَةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ الْمَسْأَلَةَ لَا تَحِلُّ لِغَنِيٍّ فَعِنْدَ ذَلِكَ وَلَا لِذِي مِرَّةٍ سَوِيٍّ إِلَّا لِذِي فَقْرٍ مُدْقِعٍ أَوْ غُرْمٍ مُفْظِعٍ وَمَنْ سَأَلَ النَّاسَ لِيُثْرِيَ بِهِ مَالَهُ كَانَ خُمُوشًا فِي وَجْهِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَرَضْفًا يَأْكُلُهُ مِنْ جَهَنَّمَ وَمَنْ شَاءَ فَلْيُقِلَّ وَمَنْ شَاءَ فَلْيُكْثِرْ " (جامع الترمذی)

از حُبَیش بن جناده سلولی رضی الله عنه روایت است که :« رسول الله صلی الله علیه وسلم در حجة الوداع در حالیکه در عرفات ایستاده بود،مرد اعرابی آمد، و از گوشهء چادر انحضرت صلی الله علیه وسلم گرفت، و از ايشان خواست که آن چادر را به او بدهند، پس رسول الله صلی الله علیه وسلم چادر خویش را به آن مرد اعرابی داد، و او رفت. آنگاه پیامبر صلی الله علیه وسلم ،سوالگری و گدایگری را حرام قرار داد، فرمودند: برای مرد ثروتمند، و برای مرد تنومند و سالم گدایگری حلال نمی باشد ، مگر برای کسی که با فقر سخت، ویا با قرض بسیار گران روبرو شده باشد، وهر که به سوی مردم دست گدای را دراز کند تا (ازين طريق ) بر مال خويش بیفزاید، (این عمل او) در روز قیامت به صورت خراشه ها در چهره اش( نمایان میگردد)، و این اموال شان به سنگ های داغ و بریان مانند سنگ های دوزخ در می آید که آنرا می خورند ،پس هر که خواسته باشد، ازآن بکاهد، و یا برآن بیفزاید.» (روای حدیث ترمذی)

بحث لغوی حدیث متبرکه :

1-{ الْمَسْأَلَةَ لَا تَحِلُّ لِغَنِيٍّ} : هدف از غنی درحدیث متبرکه به گفته میشود که : نیازمندیهای وضرورت های که عبارت از طعام، لباس و خانه است، را دارا ، باشد.

همچنان هدف از غنی در حدیث متبرکه کسانی اند که مالک نصاب زکات بوده باشد.

2-{ لِذِي مِرَّةٍ سَوِيٍّ }: یعنی کسانیکه از لحاظ فزیکی و عقلی صحیح و سالم بوده و هیچ گونه ناتوانی و مریضی که مانع کسب و کار او گردد، نداشته باشد .

3-{ لِذِي فَقْرٍ مُدْقِعٍ }:

1- هدف از شخص فقیر در حدیث متبرکه به کسی اطلاق میشود که : : هیچ چیز در اختیار نداشته باشد .

2- وهدف ازشخص مسکین : به کسی اطلاق میشود که : مقدار چیزی را در اختیار داشته باشد ولى كفايت نميكند.

طوریکه پیامبر صلی علیه در مورد مسکین می فرماید :

وعن أبي هريرة رضيَ اللَّه عنه أَنَّ رسُولَ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: « لَيْسِ المِسْكِينُ الَّذِي يطُوفُ عَلى النَّاسِ تَرُدُّهُ اللُّقْمَةُ واللُّقْمَتان، وَالتَّمْرَةُ والتَّمْرتَان، وَلَكِنَّ المِسْكِينَ الَّذِي لا يجِـدُ غِنًى يُغنِيه، وَلاَ يُفْطَنُ لَه، فَيُتَصدَّقَ عَلَيْه، وَلاَ يَقُومُ فَيسْأَلَ النَّاسَ » متفقٌ عليه.

ابو هريره رضی الله عنه روايت می کند که: رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: مسکين کسی نيست که گرد مردم بگردد و يک لقمه يا دو لقمه يا يک خرما يا دو خرما به او بدهند، ولی مسکين کسيست که غنايی نمی يابد تا او را کفايت کند، و کسی از حالش هم خبر دار نمی شود تا برايش صدقه داده شود و ايستاده نمی شود که از مردم سؤال وگدايي کند.

امام شافعی (رحمه الله علیه ) و "الفقر المدقع" :را به فقر سخت تفسیر نموده است .

4- { أَو غُرْمٍ مُفْظِعٍ }:

الغرم: وام، يا چيزی که پرداخت آن بر ذمهء انسان لازم باشد.

"المفظع": بسيار شديد.

هدف حدیث اينست که علاوه بر فقير کسیکه سؤال ویا گدايی برایش جایز است ، عبارت از کسانی است که پرداخت قرض برای او دشوار باشد . ( سخت قرضدار باشد ) .

لِيُثْرِيَ بِهِ مَالَهُ: بر مالش بيفزاید.

خُمُوشًا : مفردش «خمش» خراش را گویند.

رَضْفًا : سنگهای داغ و سنگ های سوزان

هدف حدیث متبرکه :

هدف حدیث متبرکه اینست که مسلمان باید در قدم اول با اعتماد بر الله و سپس اعتماد بر نفس خود، راه زندگی آبرو مندانهء را در پیش گیرد ، وتا زمانیکه توانمندی کسب وکار را داشته باشد، برایش جواز نیست که کار خویش را کنار بگذارد و در حصول ما یحتاج زندگی بار دوش دیگران وجامعه گردد، و همچنان برای مسلمان جواز نداردکه بدون ضرورت و به منظوراستکثار و تجمع ثروت ومال دست به گدای بزند، وهر آن کسیکه چنین عمل را مرتکب شود، پروردگار آنرادر دنیا به ذلت وخواری، ودر آخرت به عذاب درد ناکی مبتلا خواهد ساخت .

محبت در تجمع مال :

محبت درتجمع مال ودارایی ودر نهایت حب المال دنیای چیزی است که در فطرت همه انسانها نهفته است ، دین اسلام بر اهمیت این موضع دقت نموده وپیروان خویش را ازغرق شدن در حب المال دنیا بر حذر داشته است .

در حدیث از ابو هریر ة رضی الله عنه آمده است :

{عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ سَأَلَ النَّاسَ أَمْوَالَهُمْ تَكَثُّرًا فَإِنَّمَا يَسْأَلُ جَمْرًا فَلْيَسْتَقِلَّ أَوْ لِيَسْتَكْثِرْ}

«از ابو هريره رضی الله عنه روایت است که: رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: هر که به غرض تجمع مال دست به گدای بزند ، به کسی می ماند که سنگى از آتش را طلب ميكند پس (حالا این بر او بر میگردد که) ازآن بکاهد، و یا برآن بیفزاید.»

همچنان قرآن عظیم الشان در مورد حب المال در( سورهء الفجر آيه /20/) به زبیابی خاصی می فرماید :{و تحبون المال حبا جما} « و اموال و دارائی را بسيار دوست ميداريد .» و همچنان در سورهء عاديات آيهء/8/ می فرماید: {و إنه لحب الخیر لشديد} « و علاقهء شديد به دارائی و اموال دارد».

در حدیث دیگری پيغمبرصلی الله علیه وسلم فرموده اند:

{ لَوْ كَانَ لِابْنِ آدَمَ وَادٍ مِنْ ذَهَبٍ أَحَبَّ أَنَّ لَهُ وَادِيًا آخَرَ وَلَنْ يَمْلَأَ فَاهُ إِلَّا التُّرَابُ وَاللَّهُ يَتُوبُ عَلَى مَنْ تَابَ}

«اگر اولاد بنی آدم ( کوه ) ووادی پر از مال هم داشته باشد، باز هم در طلب وادی ( کوه ) ديگری از مال میگردد، و دهان بنی آدم را جز خاک چیزی دیگری پر نخواهد کرد، وخداوند توبهء کسی را که توبه کند می پذیرد.» (به روایت صحیح مسلم)

1-غریزه تجمع مال از جمله غرایز است که در همه سنین از زندگی در انسان وجود داشته وهر چه که انسان سالخورده می شود، محبت وحرث مال درا وبالا میرود .

دین مقدس اسلام پیروان خویش از تجمع وحرث مال بر حذر داشته ونمی گذارد که پیروانش اسیر شهوات و غرایز آن حرث شوند ودر نهایت به سوی گمراهی سوق گردند، دین اسلام با بکاربستن شیوه ها و وسایل مختلف در جهت تهذیب و اصلاح غرایز پیروانش می کوشد، تا همانند حیوانات که تابع و منقاد غرایزشان هستند، نشوند.

2-از جمله غرایزی که اسلام در جهت اصلاح آن گام برداشته است، غریزهء محبت و دلدادگی به ملکیت ( مال ) است. لذا اسلام درين راستا می کوشد تا از سیطرهء محبت مال بر زندگی جلوگیری کند، و برای آنکه محبت مال به زبونی و ذلت مسلمان و یا طغیان و سرکشی او نیانجامد، هدیات ثمر بخش را صادر نموه است .

پروردگار با عظمت ما در ( سوره ء العلق : 6و7 ) میفرماید:

{کلا إن الإنسان لیطغی أن رأه استغنی} «قطعا ( اغلب ) انسانها سرکشی و تمرد می كنند اگر خود را بى نياز بپندارند".

3- این امر مبرهن است که اسلام اصول و ضوابطی را وضع نموده است که توسط آن از سیطره مال بر زندگی مسلمان جلوگیری میکند، و از بردگی مال او را چنان آزاد میسازد که مال تنها در دست و تصرف او قرار می گیرد، نه در قلبش، و وسیله ای برای سعادت و کامرانی بشر میگردد، به این ترتیب مال و ثروت، فرد مسلمان را بر طغیان و تجاوز نمی انگیزد، بلکه او را بران می دارد تا سپاس الله تعالی که صاحب و مالک حقیقی مال و ثروت و سایر نعمتها است، بجا آورد.

4- اسلام با مال و ثروت چنانکه برخی میپندارند، بغض نمی ورزد، ولی آنچه که اسلام مکروه و ناپسند میداند مالی است که سبب سرکشی و طغیان انسان گردد، و اینکه انسان بنده و بردهء مال گردد، دین اسلام انسانی راکه غلام مال گردد ، ودر سعی وکوشش آن باشد که از هر طریق ممکن به جمع مال وثروت بپردازدسخت مورد نکوهش وآنرا مورد مذمت قرار داده است .

اشتباه نباید کرد ،دین اسلام هیچ وقت خلاف مال وثروت نبوده بلکه پیروان خویش را غرض کسب آن از راه حلال تشویق نموده است ،بدین اساس پیروان خویش را به کسب کار دستوراکید فرموده است .

دین اسلام بدین باور است که حتی کار طاقت فرسا هم بهتر از بیکاری و بار دوش شدن دیگران وجامعه است .

{ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ لَأَنْ يَغْدُوَ أَحَدُكُمْ فَيَحْطِبَ عَلَى ظَهْرِهِ فَيَتَصَدَّقَ بِهِ وَيَسْتَغْنِيَ بِهِ مِنْ النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَسْأَلَ رَجُلًا أَعْطَاهُ أَوْ مَنَعَهُ ذَلِكَ فَإِنَّ الْيَدَ الْعُلْيَا أَفْضَلُ مِنْ الْيَدِ السُّفْلَى وَابْدَأْ بِمَنْ تَعُولُ}

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که: رسول الله صلی الله علیه وسلم را شنیدم که میگفت: اینکه یکی از شما (به صحرا) برود، و بر پشت خویش هیزم بياورد، (و آنرا به فروش برساند) پس بدينطریق صدقه دهد، و به آن خود را از مردم بی نیاز سازد، این کار برایش بسیار بهتر ازانست که دست به گدای دراز کند واین در حالى است که شاید مردم به او چیزی بدهند ویا ندهند .اگاه باشید که دست دهنده نسبت به دست گیرنده بر تر وبهتر است ودر هنگام ( صدقه دادن) به کسی آغاز کن، که نفقه اش بر دوش تو است". (به روایت صحیح مسلم)

5-دین مقدس اسلام بنده مسلمان را در برابر کسب و کارش به اجر و پاداش وعده داده است ، در صورتیکه مقصودش رضای پروردگار ونگاه داشتن خود و اهل و عیالش از گدای و از حرام بوده باشد؛ زیرا رسول الله صلی الله علیه وسلم به سعد بن ابی وقاص رضی الله عنه فرمودند:

{ إِنَّكَ أَنْ تَدَعَ وَرَثَتَكَ أَغْنِيَاءَ خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَدَعَهُمْ عَالَةً يَتَكَفَّفُونَ النَّاسَ فِي أَيْدِيهِمْ وَإِنَّكَ مَهْمَا أَنْفَقْتَ مِنْ نَفَقَةٍ فَإِنَّهَا صَدَقَةٌ حَتَّى اللُّقْمَةُ الَّتِي تَرْفَعُهَا إِلَى فِي امْرَأَتِكَ وَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَرْفَعَكَ فَيَنْتَفِعَ بِكَ نَاسٌ وَيُضَرَّ بِكَ آخَرُونَ}

" هرگاه اگر تو ورثه ات را پس از خودت ثروتمند بگذاری این بهتراست ازانکه آنان را محتاج بگذاری که (بسبب محتاجی و نیازمندی) بسوی مردم از آنچه که در اختیار دارند، دست گدای دراز کنند، و هرچه را که تو خرج کنی آن صدقه است، حتی لقمه ای را که به سوی دهان همسرت بلند میکنی (این نیز صدقه است) ای سعد! امید است که الله تو را از بیماری ات عافیت داده وبه سبب تو مردمی را سودمند گرداند، و مردمی دیگری را زیانمند". (به روایت صحیح بخاری)

به همین ترتیب اسلام از سستی و تنبلی ، ترک دنیا، بی کاری و خود را باردوش دیگران ساختن سخت برحذر داشته است، این همه تدابیر به منظور آنست تا مسلمان با عزت و سربلند زیست و زندگی کند، الله تعالی میفرماید:

{ولله العزة ولرسوله و للمومنين و لکن المنافقین لایعلمون}

«عزت تنها از آن الله وبرای پیغمبرش، و برای مومنان است، ولی منافقان نمی دانند.» (سورهء منافقون آيه: 8)

6- مسلمانی که با فقیر آغشته باشد ، و محتاج دیگران باشد هیچ وقت نمیتواند با عزت وآبرومندی زندگی خویش را در جامعه پیش ببرد. وتا زمانیکه ، ثروت و قوتش از دیگران بی نیاز نگردد، هیچگاه او باعزت نخواهد بود.

زمانیکه پیغمبر صلی الله علیه وسلم خواست فهم و درک عمروبن العاص را در مورد مال تصحیح نمايد، در یک شیوهء بسیار عالمانه ومدبرانه برایش بیان داشت که مال به اعتبار آنکه مال است، بد شمرده نمیشود، بلکه آن وسیلهء خوبی است در صورتیکه در راه درست بکار گرفته شود، و این بکار گیری درست و سالم در آنصورت ممکن میشود که مال در اختیار مسلمانان قرار گیرد، آنگاه است که مال در محل مناسب و درستش به مصرف خواهد رسید، و از نفع آن همه امت اسلامی بهره مند خواهد گردید، و وسیله ای برای عزت و نیرومندی اسلام ومسلمانان ، و حصول رضای الهی خواهد گردید. لذا پيغمبر صلی الله علیه وسلم این سخن زیبا را فرمودند:

{ يَا عَمْرُو نِعْمَ الْمَالُ الصَّالِحُ لِلْمَرْءِ الصَّالِحِ َ }

" ای عمرو! چه نیکو است مال خوب برای مرد نیکوکار!"( به روایت احمد)

7- دین اسلام هیچ وقت بر ضد ثروت نبوده ، چرا دو رکن اسلام زکات وحج بدون مال وثروت ممکن نمی باشد .

طوریکه قبلا یاد آور شدیم دین مقدس اسلام میخواهدبا وضع اصول و ضوابط، غریزهء محبت با مال را در مسلمان تهذیب ومحبت مال وغرق شدن در مال را از قلب مسلمان بیرون آورده و هر وقتیکه ضرورت به بذل و انفاق آن پیش آید با دل گشاده ، مالش را برای حصول رضای الله به خرج رساند، و یا درصورتیکه مالش را آفتی رسد وتلف شود، فرط حسرت افسوس دامنگیر او نگردد.

اسلام تنها با این امر اکتفا نمیکند که مسلمان را خود کفا و بی نیاز از دست دیگران بگرداند، بلکه او را به مراتب بس عالی و پر شرافت بلند می برد، ایثار و فداکاری را در وی غرس میکند، و از وی شخصیتی میسازد که همواره دست عطا به دیگران دراز نموده و با آنان احسان و نکوئی میکند.

{عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ وَهُوَ عَلَى الْمِنْبَرِ - وَذَكَرَ الصَّدَقَةَ وَالتَّعَفُّفَ وَالْمَسْأَلَةَ - الْيَدُ الْعُلْيَا خَيْرٌ مِنْ الْيَدِ السُّفْلَى فَالْيَدُ الْعُلْيَا هِيَ الْمُنْفِقَةُ وَالسُّفْلَى هِيَ السَّائِلَةُ}

ازعبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم در حالیکه بر منبر قرار داشتند، در ضمن صحبت شان، پیرامون صدقه و خود داری از گدای صحبت کرده فرمودند: "دست برتر نسبت به دست زیرین بهتر است، دست برتر همانا دست خرج کننده است، و دست زیرین همانا دست سؤالگر وگدایگر است". (به روایت صحیح مسلم).

همچنان در حدیث ديگري از :عنْ أبي عبدِ اللَّه الزُّبَيْرِ بنِ العوَّامِ رضي اللَّه عنه قال: قالَ رسولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « لأَنْ يَأْخُذَ أَحَدُكُم أَحبُلَهُ ثُمَّ يَأْتِيَ الجَبَل، فَيَأْتِيَ بحُزْمَةٍ مِن حَطَبٍ عَلى ظَهِرِهِ فَيَبيعَهَا، فَيَكُفَّ اللَّه بها وَجْهَه، خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَن يَسأَلَ النَّاس، أَعطَوْهُ أَوْ مَنَعُوهُ » رواه البخاري.

(از ابو عبد الله زبير بن عوام رضی الله عنه روايت است که:

رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود:اگر يکی از شما ريسمانهای خود را گرفته و به کوه رفته و پشتهء هيزمی بر پشت خود آورده بفروشد، و خداوند بدانوسيله آبرويش را نگه دارد، برايش بهتر از آنست که سؤال کند، بدهندش يا از او منع نمايند. )

وعن أبي هُريرة رضي اللَّه عنه قال: قال رسولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « لأَنْ يحتَطِبَ أَحَدُكُم حُزمَةً على ظَهرِه، خَيْرٌ من أَنْ يَسأَل أَحَدا، فَيُعُطيَه أَو يمنَعَهُ » متفقٌ عليه.

ابو هريره رضی الله عنه روايت می کند که:

رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: همانا اگر يکی از شما پشتهء هيزمی بر پشتش حمل کند، برايش بهتر است از اينکه از کسی سؤال کند و به وی بدهد و يا از او منع کند.

همچنان ٫در حديث ديگري : عنِ النَّبِيِّ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: « كان دَاوُدُ عليهِ السَّلامُ لا يَأْكُل إِلاَّ مِن عَملِ يَدِهِ » رواه البخاري.

از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:

رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: داود عليه السلام جز از دسترنج خود چيزی نمی خورد.

وعنه أَن رسول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: « كَانَ زَكَرِيَّا عليه السَّلامُ نجَّاراً » رواه مسلم.

از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:

رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: زکريا عليه السلام نجار بود.

وعن المِقدَامِ بن مَعْدِ يكَربَ رضي اللَّه عنه، عن النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: « مَا أَكَلَ أَحَدٌ طَعَاماً خَيْراً مِن أَنَ يَأْكُلَ مِن عمَلِ يَدِه، وَإِنَّ نَبيَّ اللَّه دَاوُدَ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم كان يَأْكلُ مِن عَمَلِ يَدِهِ » رواه البخاري.

مقدام بن معديکرب رضی الله عنه روايت می کند که:

پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: هيچکس طعامی را نخورده که بهتر از کار خود او باشد، و پيامبر خدا داود عليه السلام از دسترنج خود می خورد.

احکام مستنبط از احادیث :

ازا حادیث متذ کره میتوان احکام ذیل را استنباط نمود :

کسانیکه که ضروریات اولیه زندگی مانند :طعام، لباس، مسکن – را در اختیار داشته باشند ، و یا اینکه توان کسب و کار را و خرچ یک روزه اش را در اختیار داشته باشد، بروی حرام است که دست به گدای بزند .

ولی اگر یک شخص واقعآ فقیر باشد ،ویا مریض باشد ویاهم بنابر کدام آفت بدنی توان کسب و کار را از دست داده باشد ، برایش جایز است که به غرض حصول نیازمندیهای ضروری اش از مردم گدای ویا سوال کند. این را میتوان ازین فرموده پیغمبرصلی الله علیه وسلم استنباط نمود: {إن المسألة لاتحل لغني...}

کسانیکه در غیر ضرورت دست به چنین کار میزنند ایشان ، به عذاب دردناک دوزخ وعید داده شده اند .

همچنان فهم این حکم متبرکه برای ما مسلمانان می آموزاند ، که عمل گدای نه تنها حرام است، بلکه گدایگری از جملهء گناهان کبیره بشمار میرود ، زیرا یکی از علایم کبیره بودن گناه اینست که مرتکب آن به عذاب دوزخ وعید داده شود.

این فهم نه تنها در این حدیث متبرکه بلکه حکم آن در احادیث دیگری نیز تأیید گردیده است :

از جمله :

{ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَا تَزَالُ الْمَسْأَلَةُ بِأَحَدِكُمْ حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ وَلَيْسَ فِي وَجْهِهِ مُزْعَةُ لَحْمٍ }

«از حمزه بن عبدالله از پدرش روایت است که پیغمبرصلی الله علیه وسلم فرمودند: یکی از شما همواره به گدای ادامه میدهد، تا آنکه با الله در حالتی روبرو میشود که در چهره اش یک قطعه گوشت هم باقی نخواهند ماند .» (به روایت صحیح مسلم)

مطلب حدیث اینست که شخص گدایگر در روز قیامت به حالت بسیار ذلیل وزبون نزد الله می آید که هیچگونه قدر و قیمتی در نزد الله نمی داشته باشد .

در تفسیر حدیث آمده است : که در روز حشر شخص گدایگر در حالتی بر می خیزد که در رویش صرفا استخوان باقی مانده وعلایم گوشت در رویش دیده نمی شود. این عقوبت عمل همان گنا هی است که شخص مذکور در دنیا مرتکب شده است .

{ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ سَأَلَ النَّاسَ أَمْوَالَهُمْ تَكَثُّرًا فَإِنَّمَا يَسْأَلُ جَمْرًا فَلْيَسْتَقِلَّ أَوْ لِيَسْتَكْثِرْ}

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که پیغمبرصلی الله علیه وسلم فرمودند: کسیکه از مردم به منظور تجمع ثروت از مردم دست به گدای میزند ، در حقیقت او سنگى از آتش را از مردم طلب میکند، پس (حالا این بر او بر میگردد که) ازآن بکاهد، و یا برآن بیفزاید". (به روایت مسلم)

مطلب حدیث اینست که چنین شخص به دوزخ انداخته خواهد شد، ظاهر حدیث این امر را میرساند که اگر شخص گداگر از غیر ما یحتاج از مردم دست به گدای میزند ،این مال برایش به پارچه اى از آتش در خواهد آمد که بدنش به آن سوزنده خواهد شد، چنانکه عین عقوبت متوجه کسانی هم میگردد که از پرداخت زکات سر باز میزنند .

در حدیث فوق، این مطلب بصورت واضح بیان شده است که برای دو گروه از مردم گدای ویا سوال کردن جایز است:

اول: کسی که با فقر شدید مواجه باشد، دوم، کسی که به غرض ایجاد صلح و آشتی میان دو کسی که با هم دشمنی دارند، قرض را به عهده گرفته باشد.

و از حدیثی که امام مسلم روایت نموده است، چنین مطلب اخذ میشود که سؤال جز برای سه گروه مردم جایز نیست:

مردی که قرضی را به عهده گرفته است تا در میان در جناح متخاصم و باهم دشمن آشتی بيارد، چه آن جناحهای متخاصم افراد باشند، یا گروه باشند.

مردی که آفتی به وی رسد و تمام مال و دارایش را از دست داده باشد .

مردی که با فقر و تنگدستی شدید مواجه شود، و سه تن از اقاربش که مردان عاقل باشند، به فقر او شهادت دهند.

وعن أبي بِشْرٍ قَبِيصَةَ بن المُخَارِقِ رضي اللَّه عنه قال: تَحمَّلْت حمَالَةً فَأَتَيْتُ رَسُولَ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم أَسْأَلُهُ فيها، فقال: « أَقِمْ حَتَّى تَأْتِينَا الصَّدَقَةُ فَنأْمُرَ لكَ بِها » ثُمَّ قال: «ياَ قَبِيصَةُ إِنَّ المَسأَلَةَ لا تَحِلُّ إِلاَّ لأَحَدِ ثَلاثَةٍ : رَجُلٌ تَحَمَّلَ حمالَةً ، فَحَلَّتْ لَهُ المَسْأَلَةُ حَتَّى يُصيبَها، ثُمَّ يُمْسِك. ورجُلٌ أَصابَتْهُ جائِحَةٌ اجْتَاحَتْ مالَه، فَحَلَّتْ لهُ المَسأَلَةُ حَتَّى يُصِيبَ قِوَاماً مِنْ عيْش،أَوْ قال: سِداداً مِنْ عَيْش،ورَجُلٌ أَصابَتْهُ فاقَة ، حَتى يقُولَ ثلاثَةٌ مِنْ ذَوي الحِجَى مِنْ قَوْمِه: لَقَدْ أَصَابَتْ فُلاناً فَاقَةٌ ، فحلَّتْ لَهُ المسْأَلةُ حتَّى يُصِيبَ قِواماً مِنْ عَيْش،أَوْ قالَ: سِداداً مِنْ عَيْش. فَمَا سِواهُنَّ مِنَ المَسأَلَةِ يا قَبِيصَةُ سُحْت، يأَكُلُها صاحِبُها سُحْتاً » رواهُ مسلم.

ابوبشر قبيصه بن مخارق رضی الله عنه گفت: باری را بر دوش برداشتم و به خدمت رسول الله صلی الله عليه وسلم آمدم، تا در موردی از ايشان چيزی بطلبم. آنحضرت صلی الله عليه وسلم فرمود: برخيز تا صدقه ای بما برسد و چيزی از آن را برايت تخصيص دهيم و سپس فرمود: ای قبيصه همانا سؤالگری وگدايگري جواز ندارد، مگر برای يکی از اين سه نفر:

- مردی که باری را بر دوش بردارد (يعنی جنگی ميان دو گروه بوقوع بپيوندد و شخص ميان شان طرح صلح افگنده برای رفع خصومت مالی را بر ذمه اش نهد) پس سؤال برای وی رواست تا به آن برسد و باز خود را نگه دارد.

- مردی که به او آفتی رسيده و مالش را نابود کند. پس سؤال برای او رواست تا به آنچه که زندگی اش را بدان ادامه دهد برسد، يا گفت برای سد رمق.

- و مرديکه بگرسنگی مبتلا شود تا که 3 تن از مردم فرزانهء قومش بگويند: حقا که فلانی به فقر و فاقه گرفتار شده. پس سؤالگری برای او جائز است تا به آنچه زندگيش را بدان ادامه دهد، برسد. يا فرمود: سد رمق.

و ما ورای اين، ای قبيصه! گدایي کردن حرام است و صاحبش آنرا به گونه ای حرام می خورد.

{رجل تحمل حمالة} مطلب حمالة اینست که انسان مالی را به متحمل شود و به عهده بگیرد تا به غرض تأمین صلح و آشتی میان دو قبیله، و یا میان دو شخص، به مصرف برساند.

ودرينصورت سؤال برایش درست است و از مال زکات برایش داده میشود شرطش اینست که مال مذکور را در کدام امر نامشروع بمصرف نرساند .

{حتی یصیب قواما من عیش – او قال: سدادا من عیش} القوام – و- السداد- هردو یک معنا دارد، و آن مقدار از طعام و چیزهای را گویند که حاجت را برآورده سازد.

{حتی یقول ثلاثة من ذوی الحجا من قومه لقد أصابت فلانا فاقة} الحجا: عقل را گویند، وعقلمند بودن در شاهد برای آن شرط قرار گرفت که شاهد باید هوشیار باشد، به این اساس کسیکه مغفل بوده باشد، شهادتش هم پذیرفته نیست.

در حدیث این امر را نیز شرط قرار داد که شهود مذکور باید از قومش باشند، زیرا عادتا مال داشتن کسی امر پوشیده می باشد، و جز کسیکه از حال او خبر نباشد، به اين امر اطلاع نمیداشته باشد، و کسانیکه از قوم انسان باشند به حالت افراد قوم خود مطلع و با خبر می باشند.

احکامی که از حدیث اخذ میشود:

1- دین اسلام دین کامل و نظام همه گیر است، وزندگی انسان را از روز تولد تا مرگ رهبری ،هدیت وبه آن نظم می بخشد .

2-دین اسلام به حفظ شرف و عزت مسلمان توجه داشته همه توجه وبذلش در این است تا مسلمان در عزت نفس در یک جامعه آمن وامان ودر جامعه که فقر وتنگدستی وجود نداشته باشد زندگی نماید .

3-دین اسلام میخواهد پیروانش به کار و شغل مفید و سودمندی که به نفع فرد و جامعه باشد تشویق وترغیب نماید.دین اسلام میخواهد پیروانش مصرف شغلی گردد که در آن سعادت دنیا وآخرتش نهفته باشد .

پروردگا ر با عظمت ما مي فرمايد : { فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ} ( الجمعة: ١٠ )( پس چون نماز تمام کرده شود در زمين متفرق شويد و فضل خدا را طلب نمائيد. )

4-دین اسلام میخواهد پیروانش از بیکاری تنبلی دست بردارند ،زیرا بیکاری و کسالت وگدایی، نه تنها موجب ذلت فرد مسلمان گردیده بلکه بیکاری وکسالت موجب سقوط جامعه اسلامی هم میگردد. طوریکه پیامبر اسلام میفرماید :

(وعَنْ ثَوْبانَ رضيَ اللَّه عنه قال: قال رسُولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « مَنْ تَكَفَّلَ لي أَن لا يسْأَلَ النَّاسَ شَيْئا، وَأَتَكَفَّلُ له بالجَنَّة؟ » فقلت: أَنا، فَكَانَ لاَ يسْأَلُ أَحَداً شَيْئا، رواه أبو داود بإِسنادٍ صحيح.

(از ثوبان رضی الله عنه روايت شده که: رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: کی به من تضمين ميدهد تا از مردم چيزی را نطلبد و من بوی بهشت را ضمانت کنم؟ گفتم: من، پس او از کسی چيزی نمی طلبيد.

5-اسلام بر سلامت جامعه سعی نموده در جهت حفاظت آن از مردمان بی کار، استفاده جو و فرصت طلب که از اسباب بدبختی جامعه اند، همه سعی وکوشش را بمصرف میرساند.

6-اسلام سعادت دنیوی را به استقامت بر منهج الهی ربط میدهد، و صلاح آخرت به صلاح دنیا، پس کسیکه با استقامت و پائیداری بر منهج الهی دنیای خویش را اصلاح کند، آخرتش اصلاح میشود، و کسیکه با دوری گزیدن از دین الله تعالی دنیایش را فاسد سازد، آخرتش نیز تباه و برباد شده، خود را در معرض ذلت دنیا و آخرت قرار داده است.

7-اسلام به این امر که هر صاحب ذی حق باید حق خود را بستاند، اهتمام میورزد، وآن بدینطور که هرگاه اگر مردمان ثروت مند و کسانی توان کسب و کار دارند، از اموال زکات بگیرند، درينصورت آنها حق مردمانی را توان کسب و کار ندارند، در معرض ضیاع قرار داده اند، و الله تعالی در اموال ثروتمندان به مقداری زکات را فرض نموده است که تنها ضرورت مستمندان و بی نوایان را برآورده میسازد، پس هر گاه اگر ثروتمندان و مردمان غیر مستحق در اخذ زکات مزاحم فقراء و مردمان نا توان شوند، یقینا این کار به ضیاع آنان می انجامد.

یادداشت :

گرفتن چيزي ازمردم بدون سوالگري :

در دين مقدس اسلام گرفتن چيزي از مردم که به عنوان گدايگري نباشد جواز داشته وهيچ ګونه ممانعت در وجود ندارد :

عَنْ سالمِ بنِ عبدِ اللَّهِ بنِ عُمَر، عَنْ أَبيهِ عبدِ اللَّه بنِ عُمَر، عَنْ عُمَرَ رضي اللَّه عنهم قال: كان رسولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم يُعْطِيني العطَاء، فَأَقُول: أَعطهِ مَن هو أَفقَرُ إِلَيهِ مِنِّي، فقال: « خُذه، إِذَا جاءَكَ مِن هذا المَالِ شَيء، وَأَنْتَ غَيْرُ مُشْرِفٍ ولا سَائِل، فَخُذْهُ فتَموَّلْهُ فَإِن شِئتَ كُلْه، وإِن شِئْتَ تَصْدَقْ بِه، وَمَا لا، فَلا تُتبِعْهُ نَفْسَكَ » قال سالم: فَكَانَ عَبدُ اللَّه لا يسأَلُ أَحداً شَيْئا، وَلا يَرُدُّ شَيئاً أُعْطِيه. متفقٌ عليه.

از سالم بن عبد الله بن عمر از پدرش عبد الله بن عمر رضی الله عنهم روايت شده که گفت: رسول الله صلی الله عليه وسلم بمن چيزی ميداد و من به او می گفتم: او را بکسی ده که از من نيازمندتر است. آنحضرت صلی الله عليه وسلم فرمود: بگير آن را، اگر چيزی از اين مال برايت بيايد بدون اينکه تو چشمداشتی از آن داشته باشی، و يا آن را بطلبی، آنرا بگير و خود بگردان. اگر خواستی آنرا بخور و اگر خواستی آنرا صدقه کن.

سالم گويد: از اينرو عبد الله از کسی چيزی نمی طلبيد و چيزی را هم که بوی داده می شد رد نمی کرد.