عوامل انحراف در تفسير قرآن

علم تفسير، گرچه از زمرة علومي است كه حصول آن ماية عزت و شرافت براي انسان است، اما قدم نهادندر وادي آن بسيار خطر آفرين است .زيرا اگر انسان ، آيه اي از قرآن را اشتباه تفسيرنمايد، به اين معنا است كه به الله تعالي سخني را نسبت داده كه آن را نفرموده است ومسلم است كه چنين تفسيري جزو انحرافات بزرگ است.كساني كه بدون در نظرگرفتن شرايط وضوابط مورد نياز، به تفسير قرآن مـي پردازند گر چـه تلاش زيادي ميكنند، امـا باز همدچـار خطاهاي فاحشي مي شوند.لذا مناسب است در اينجا به بررسي ( برخي از مهمترين)عواملي بپردازيم كه انسان را به سوي انحراف در تفسير قرآن ميكشاند:
1 ـ عدمشايستگي و توانايي:
امروز اين عامل باعث هرج و مرج شديدي در فهم معاني قرآن شدهاست و افرادي تنها با يادگيري زبان عربي خود را عالم به قرآن دانسته و چنين ميپندارند كه هر گونهبه ذهنشان رسيد مي توانند قرآن را تفسير نمايند .در صورتيكه آنچهقابل تامل است اين است كه هيچ علمي از علوم دنيا اينگونه نيست كه تنها با فرا گرفتنزبان آن علم بتوان در آن مهارت حاصل كرد ؛ و چنين چيزي سابقه نداشته كه يك نفرمثلاًبه خاطر تسلط بر زبان انگليسي، مدعي شودكه تنها با مطالعة كتابهاي پزشكي ، پزشك شدهو يا با مطالعة كتابهاي مهندسي، مهندس شده و يا با مطالعة كتابهاي حقوق، حقوقدانيتوانا شده است.
هر شخصي مي داند كه فقط با فرا گرفتن زبان و تنها با مطالعه نميتوان علوم و فنون مختلف را كسب كرد، بلكه براي كسب هر علمي نياز به كوشش و تلاشيمستمر در طي ساليان متمادي است؛ با اين كيفيت كه چنين فردي زير نظر اساتيد مجرب ومتخصص در آموزشگاههاي بزرگ و معتبر حضور يافته و مراحل و امتحانات مختلف را پشت سرنهد و پس از فرا گيري علوم نظري و مباحث تئوريك، براي مدت مديدي به تجربه علمي آنزير نظر كارشناسان بپردازد ، آنگاه مي توان او را كارشناس ابتدايي اين علومدانست.
وقتي علوم و فنون دنيوي چنين وضعيتي دارند، آيا علم مهمي مانند تفسيرقرآن، تنها با فراگرفتن زبان عربي بدست مي آيد؟ مسلم است كه نه! بلكه براي آشناييبا تفسير قرآن، نياز به معلومات علمي وسيع و گسترده اي مي باشد. زيرا قرآن همانندديگركتابها نيست كه مطالب هر موضوع يكجا و به صورت متوالي ذكر شده باشد، بلكه برخلاف ديگركتابها ، قرآن از يك اسلوب ويژه و ممتاز برخوردار است ، اينگونه كه برايفهميدن يك آيه لازم است قرائتهاي مختلف آيه و ابعاد گوناگون آن و ساير آياتي كه دراين موضوع وجود دارد، كاملاً مورد نظر قرار گيرد.  

بسياري از آيات به گونه ايهستندكه فهم دقيق معناي آن به دانستن سببي كه آيه در خصوص آن نازل شده بستگي دارد وتا زمانيكه شأن نزول آيه به طوركامل بررسي نگردد مفهوم كامل آن به ذهن نمي آيد ، ونيز بسياري از آيات مجمل قرآن بر شرح و تفسير پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله وسلم موقوف است. لذا در هر آيه بايد توجه داشت كه آيا در تفسير آن، حديثي از رسولاكرم صلي الله عليه واله وسلم وجود دارد يا نه ، اگر وجود داشت ، آيا با شرايط اصولحديث مطابقت دارد يا نه و صحابه كه شاهدان عيني نزول قرآن هستند، اين آيه را چگونهفهميده اند ، اگر در ميان روايات موجود تعارض و تناقضي وجود دارد، براي رفع آن چهبايد كرد.
از سوي ديگر دامنة زبان عربي بسيار وسيع و گسترده است به اينگونه كهيك واژه داراي معاني مختلفي مي باشد و يك معنا را با الفاظ متعددي مي توانتعبيركرد. لذا تا زماني كه انسان با اسلوبهاي زبان عربي كاملاً آشنا نباشد، انتخابيك معنا از ميان معاني مختلف بسيار مشكل است و صرف نظر از اين، تنها با دانستنمعناي لغوي واژه ها نمي توان آنها را به كار گرفت زيرا از تفاوت تركيب نحوي، درمعاني كلمات عربي دگرگوني ايجاد مي شود و تا زمانيكه شخص بر زبان و ادبيات عرب مسلطنباشد نمي تواند تشخيص بدهد كه كدام تركيب با اسلوب عرب بيشتر همخوانيدارد.
مسئله ديگري كه حايز اهميت است اينكه قرآن سخن ذات اقدس الله متعال استوخداوند اسرار و معارف كلامش را بر شخصي كه دستش به گناه آلوده است نمي گشايد، بلكهبراي تفسير و تبيين مفاهيم قرآن در ضمن آشنايي با علوم ، طاعت، تقوا، ديانت، اخلاصو عشق به حق پرستي لازم است.
بنابراين براي تفسير قرآن تنها آشنايي با زبان عربيكافي نيست ، بلكه براي آن تخصص در علم اصول تفسير، علم حديث، اصول حديث، اصول فقـه،علم نحو، علم صرف، علم بلاغت و علم ادب از اهميت ويژه اي برخوردار است. قدم گذاشتندر وادي تفسير بدون دارا بودن اين شرايط، مرادف است با قرار گرفتن در مسير انحرافكه دربارة آن رسول اكرم صلي الله عليه واله وسلم مي فرمايند: « من قال في القرآنبغير علم فليتبوأ مقعده من النار » كسي كه بدون علم قرآن را تفسير كند، جايگاه خودرا در آتش دوزخ مهيا كرده است.

برداشتهاي نادرست :
در اين زمينه برداشتهاينادرستي وجود دارد كه بايد بر طرف ساخت و آنها عبارتند از:
الف) برخي افرادميگويند كه در قرآن آمده است: « و لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مُدّكر» ما قرآنرا براي پند گرفتن آسان ساخته ايم، آيا كسي هست كه پند بگيرد. وقتي قرآن كتاب سادهو آسان است، براي تفسير و تشريح آن نيازي به دانستن علوم زياد نيست. بلكه هر فرديمي تواند با تلاوت متن قرآن آن را بفهمد ، اما اين استدلال از يك سوء تفاهم بزرگنشأت گرفته و نشانه كوتاه فكري و سطحي نگري است. حقيقت اين است كه آيات قرآن دو نوعاند:
(1)بخشي از آيات قرآن به گونه اي است كه در آن سخنان پندآميز براي همه،داستانهاي مفيد، ماجراهاي عبرت آموز و مضامين وعظ و نصيحت وجود دارد كه در آنناپايداري دنيا، حالات جهنم، ترس از خدا و فكر آخرت و ساير حقايق روشن و سادة زندگيبيان شده است. بدون شك اين قبيل از آيات ساده و آسان است و هر فردي با مختصر آشناييبا زبان عربي، مي تواند مطلب آنها را درك كرده و از آن پند و عبرت بگيرد .چنانكهخود قرآن كريم اين نكته را مجمل نگذاشته، بلكه با ذكر واژة « للذكر » ـ برايپندگرفتن ـ اين حقيقت را واضح و روشن ساخته است.
(2)بر عكس بخشي از آيات مشتملبر احكام، قوانين، عقايد و مضامين علمي مي باشندكه فهم و درك دقيق آنها و استنباطاحكام و مسائل از آن در توان هركس نيست و تا زماني كه رسوخ و آشنايي كامل با علوماسلامي به دست نيايد، نمي توان اين هدف را از قرآن به دست آورد. به همين خاطر صحابهكرام رضي الله عنهم اگر چه زبان مادري شان عربي بود و براي درك زبان عربي نياز بهآموزش نداشتند ولي با وجود اين ، براي ياد گرفتن قرآن مدتي طولاني در خدمت رسولاكرم صلي الله عليه و آله و سلم سپري كردند.
علامه سيوطي رحمه الله به نقل ازامام عبدالرحمن سلمي مي نويسد : آن دسته از صحابه كه به صورت منظم قرآن را از رسولاكرم صلي الله عليه و آله و سلم مي آموختند مانند حضرت عثمان بن عفان رضي الله عنه، عبدالله بن مسعود رضي الله عنه و... از آنها نقل شده كه وقتي10 آيه از رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم فرا ميگرفتند، تا زمانيكه مسائل علمـي و عملـي آنها رابـه طوركامل فرا نميگرفتند، پا فراتر نمي نهادند و مي فرمودند« فتعلمنا القرآن والعلم و العمل جميعأ»؛ ما قرآن را همراه با علم و عمل فرا گرفتيم.
در موطاء اماممالك رحمه الله روايتي از حضرت عبد الله بن عمر رضي الله عنه نقل شده كه ايشان تنهابراي يادگيري سوره بقره و درك مفاهيم آن هشت سال صرف كردند. جاي تامل است كه اصحابپيامبرصلي الله عليه و آله و سلم با وجود اينكه زبان عربي زبان مادري آنها بود و دراشعار و ادبيات عرب مهارت فوق العاده اي داشتند و اشعار و قصايد بسيار بلند را باكمي دقت به طوركامل از بر ميكردند؛ چرا براي حفظ قرآن كريم و فهم معاني آن اين همهوقت صرف نمودند كه تنها براي فهم يك سوره هشت سال صرف كنند؟ علتش همين است كه برايفراگيري قرآن كريم و علوم آن تنها مهارت در زبان عربي كافي نيست، بلكه براي آن درآن زمان مصاحبت رسول اكرم صلي الله وعليه و آله و سلم و آموختن از آن حضرت صلي اللهو عليه و آله و سلم لازم بود. وقتي صحابه رضي الله عنهم با وجود مهارت در زبان عربيو مشاهده مستقيم نزول وحي، براي اين كه عالم قرآن بشوند، نيازمند آموزش از آن حضرتصلي الله عليه و آله و سلم بودند ، مسلم است كه صدها سال بعد از نزول قرآن تنها باآشنايي مختصر از قرآن و با كمك گرفتن از ترجمه هاي قرآن، مدعي مفسر قرآن شدن جسارتيبس بزرگ و امري غير قابل قبول است.